ابن‌مستوفی ابوالبرکات شرف‌الدین مبارک بن احمد اربلیاِبْنِ مُسْتَوْفی‌ِ اِرْبِلی، ابوالبرکات شرف‌الدین مبارک بن احمد ابن مبارک بن موهوب بن غنیمة بن غالب لخمی اربلی (۵۶۴ -۶۳۷ق/ ۱۱۶۹-۱۲۳۹م)، مورخ، ادیب، شاعر ، آشنا به علم حدیث و متبحر در فن استیفا بود. ۱ - تولد و تحصیلاتوی در اربل (در عراق کنونی) متولد شد. [۱]
یاقوت، بلدان، ج۱، ص۱۸۷.
[۲]
ابن خلکان، وفیات، ج ۴، ص۱۷۴.
بسیاری از افراد خاندان وی اهل فضل و ادب بوده‌اند. پدرش، ابوالفتح احمد بود، بعد از مرگ پدر تا پایان عمر در اربل متصدی دیوان استیفا بود. عم‌ّ او نیز که از فضلای زمان بود، به همین شغل اشتغال داشت. [۳]
منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة،ج ۳، ص۵۲۲، به کوشش بشار عواد معروف، نجف، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۴]
ابن خلکان، وفیات، ج ۴، ص۱۵۱.
ابن مستوفی قرآن و ادبیات را از محمد بن یوسف بحرانی و مکّی بن ریان ماکسینی آموخت و از عبدالوهاب بن هبةالله و مبارک بن طاهر خزاعی و عده‌ای دیگر حدیث شنید [۵]
منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة،ج ۳، ص۵۲۲، به کوشش بشار عواد معروف، نجف، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
و از چند تن از علمای زمان خود اجازه روایت گرفت. [۶]
منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة،ج ۳، ص۵۲۲، به کوشش بشار عواد معروف، نجف، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۷]
ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء،ج ۲۳، ص۵۰، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
۲ - فعالیت‌های سیاسیابن مستوفی در زمان امارت ملک مظفرالدین کوکبوری (د ۶۳۰ق/ ۱۲۳۳م) فرمانروای اربل منصب استیفا را که در این نواحی شغل بزرگی به شمار می‌رفت، به عهده داشت و در ۶۲۹ق مقام وزارت ملک مظفر را یافت و تا مرگ وی در همین سمت باقی بود. یک ماه بعد از مرگ ملک مظفر، مستنصر در اواسط شوال ۶۳۰ اربل را به تصرف خود درآورد [۸]
ابن خلکان، وفیات، ج ۴، ص۱۵۰-۱۵۱.
[۹]
فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۵۳۲، بیروت، ۱۹۸۳م.
و ابن مستوفی را به خدمت دیوانی فراخواند و شغل وزارت را به پیشنهاد کرد، ولی او از قبول این سمت سرباز زد [۱۰]
ابن خلکان، وفیات، ج ۷، ص۳۲۶.
و گوشه‌نشینی اختیار کرد و به همین نحو روزگار می‌گذرانید. [۱۱]
منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، ج ۳، ص۵۲۲، به کوشش بشار عواد معروف، نجف، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
[۱۲]
ابن خلکان، وفیات، ج ۴، ص۱۵۱.
[۱۳]
ابن عماد حنبلی، عبدالحی، شذرات الذهب،ج ۵، ص۱۸۷، قاهره، ۱۳۵۱ق.
۳ - وفاتتا اینکه مغولان در ۶۳۴ق شهر اربل را متصرف شدند و او با عده‌ای از امرای لشکر و اهالی اربل به قلعه پناهنده شد و جان سالم به در برد. پس از آنکه مغولان شهر اربل را تخلیه کردند، ابن مستوفی به موصل رفت و مورد استقبال امیر آن‌جا قرار گرفت و از حمایت او بهره‌مند شد و در آن‌جا از مقرری و نیز از کتاب‌های نفیسی که داشت، استفاده می‌کرد و تا آخر عمرش در آن شهر بود و در همان‌جا درگذشت و در مقبره سابله بیرون باب الجصاصه به خاک سپرده شد. [۱۴]
ابن خلکان، وفیات، ج ۴، ص۱۵۱.
[۱۵]
ابن خلکان، وفیات، ج ۷، ص۳۲۶.
۴ - آثار چاپ شده۱. شرح المشکل من دیوان ابی تمام و المتنبی یا النظام فی شرح شعر المتنبی و ابی تمام. [۱۶]
ابن خلکان، وفیات، ج ۴، ص۱۴۷.
این کتاب در ۱۰ جلد و به کوشش محمد عبده عزّام در ۱۹۳۵م در قاهره به چاپ رسیده است.۲. بناهة البلد الخامل لمن ورده من الاماثل،اکثر مطالب این کتاب درباره تاریخ ادبا و ملوک است و به تاریخ اربل معروف شده است. این اثر به نوشته ابن خلکان [۱۷]
ابن خلکان، وفیات، ج ۴، ص۱۴۷.
در ۴ جلد تدوین یافته و به عقیده روزنتال با خط خود مؤلف در ۵ جلد نوشت شده و سلیمان بن عبدالله ابن ابی الحسن زنجانی مکی آن را تلخیص کرده است. [۱۸]
روزنتال، فرانتس، علم‌التاریخ عند المسلمین،ص ۶۱۴ – ۶۱۵، ترجمه صالح احمد العلی، به کوشش محمد توفیق حسین، بغداد، ۱۹۶۳م.
[۱۹]
ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام،ص ۳۲۹، به کوشش بشار عواد معروف و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
جلد چهارم این کتاب به عنوان آخرین جلد در چستربیتی به شماره ۴۰۹۸ موجود است، اما صقار [۲۰]
صقار، سامی، مقدمه بر تاریخ اربل،ج۱، ص۹.
معتقد است نسخه مذکور جلد دوم این کتاب است که به دست ما رسیده، نه جلد چهارم. این جلد به کوشش سامی صقار در دو قسمت در عراق (۱۹۸۰م) به چاپ رسیده است.۴.۱ - آثار یافت نشده۱. اباقماش، درباره ادب و نوادر و غیره. [۲۱]
ابن خلکان، وفیات، ج ۴، ص۱۴۷.
۲. اثبات المحصل فی نسبة ابیات المفصل، که در دو جلد تدوین یافته. ابن مستوفی در این کتاب از ابیاتی که زمخشری در المفصل به آن‌ها استشهاد جسته، سخن رانده است. [۲۲]
ابن خلکان، وفیات، ج ۴، ص۱۴۷.
۳. دیوان شعر . [۲۳]
ابن خلکان، وفیات، ج ۴، ص۱۴۷.
[۲۴]
ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء،ج ۲۳، ص۵۰، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
۴. سرّالصنعة. [۲۵]
ابن خلکان، وفیات، ج ۴، ص۱۴۷.
۵ - فهرست منابع۱) ابن عماد حنبلی، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق. ۲) ابن مستوفی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی صقار، بغداد، ۱۹۸۰م. ۳) ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، به کوشش بشار عواد معروف و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. ۴) ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محیی هلال السرحان، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. ۵) روزنتال، فرانتس، علم‌التاریخ عند المسلمین، ترجمه صالح احمد العلی، به کوشش محمد توفیق حسین، بغداد، ۱۹۶۳م. ۶) صقار، سامی، مقدمه بر تاریخ اربل. ۷) فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۹۸۳م. ۸) منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، به کوشش بشار عواد معروف، نجف، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م. ۹) یاقوت، بلدان. ۱۰) ابن خلکان، وفیات. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن مستوفی اربلی»، شماره۱۷۶۰. |